Spiegeltje, spiegeltje

In het schilderij Venus voor de spiegel, ook wel de "Rokeby Venus" genoemd, van Diego Velázquez, zien we de godin Venus, die zich opmaakt en daarbij houdt haar zoon Cupido een spiegel omhoog. In de spiegel zien we het gezicht van Venus en het lijkt of Venus zichzelf bekijkt in de spiegel. Dat is echter onmogelijk, gegeven de opstelling. Venus zou eigenlijk alleen het gezicht van de toeschouwer kunnen zien. Onderzoekers van het Visual Perception Lab, van Marco Bertamini en Rebecca Lawson, hebben deze misinterpretatie in 2003 het "Venus effect" genoemd.

Spiegels komen in de natuur niet zo veel voor. Ondanks dat we ze tegenwoordig elke dag wel tegenkomen, hebben we er blijkbaar nog steeds moeite mee te begrijpen hoe ze precies werken.

Inmiddels hebben dezelfde onderzoekers een paar leuke experimenten gedaan om te zien of het effect ook optreedt in echte situaties of foto's daarvan. Daarover is dit jaar een artikel gepubliceerd. Als eerste deden ze een experiment met een mannequin in een kamer. Door een klein raampje in de deur kon via een spiegel het gezicht van de mannequin gezien worden. De mannequin kon zichzelf dus niet zien in de spiegel, en toch zeiden 16 van de 22 proefpersonen (73%) dat ze zichzelf kon zien! Bij 22 andere proefpersonen, die alleen een foto te zien kregen gaven nog steeds 14 van de 22 proefpersonen (64%) hetzelfde antwoord. De statistiek zegt dat die aantallen niet van elkaar verschillen (voor de liefhebbers: met een chi-kwadraat toets). Dat betekent dus dat het effect niet alleen bij schilderijen optreedt, maar ook bij foto's, en het belangrijkste voor de onderzoekers: foto's roepen het effect net zo sterk op als echte situaties. Alle andere experimenten deden ze namelijk met foto's.

In het eerste artikel uit 2003 schreven de onderzoekers nog dat het effect alleen bij schilderijen en andere plaatjes optrad. Dat is dus al niet zo. De eerdere verklaring was ook dat mensen het beeld in de spiegel zien als een plaatje, wat er van alle kanten hetzelfde uitziet. Dat blijkt ook niet echt het geval.

Nog 3 experimenten werden uitgevoerd met foto's van mensen die in een spiegel keken, en telkens vonden ze het effect. Ook als het gezicht van 'Venus' niet in de spiegel te zien was, maakte de proefpersonen verkeerde inschattingen van wat 'Venus' in de spiegel zou kunnen zien. In een laatste test moesten proefpersonen op een boven- of zijaanzicht van een kamer aangeven welk deel van de muur een poppetje via een spiegel zou kunnen zien. Ook hierbij maakten ze inschattingsfouten.

Spiegels zijn dus moeilijk! Het is lastig je voor te stellen wat een ander via een spiegel wel en niet kan zien.

Marco Bertamini, Rebecca Lawson, Luke Jones en Madeline Winters (2010). The Venus effect in real life and in photographs. Attention, Perception & Psychophysics, 72(7), 1984-1964.